www.eprace.edu.pl » zarzadzanie-bhp » Część teoretyczna » Zarządzanie Bezpieczeństwem Pracy

Zarządzanie Bezpieczeństwem Pracy

Elementarne definicje i pojęcia

Bezpieczeństwo i higiena pracy – stan warunków i organizacji pracy oraz zachowań pracowników zapewniający wymagany poziom ochrony zdrowia i życia przed zagrożeniami występującymi w środowisku pracy [1].

Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy – zbiór działań podejmowanych przez kierownictwo zakładu pracy (...) dla redukcji ryzyka utraty życia lub zdrowia do akceptowalnego poziomu z punktu widzenia obowiązującego prawa, ekonomii i etyki [2].

Cel ogólny zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy – cel dotyczący działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy wynikający polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, który organizacja ustaliła do osiągnięcia [1].

Cel szczegółowy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy – cel wyrażany ilościowo zawsze, gdy jest to możliwe, wynikający z celów ogólnych zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, i który należy zrealizować, aby osiągnąć cele ogólne [1].

System Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy – część ogólnego systemu zarządzania organizacją, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy [1]. Innymi słowy jest to zespół środków i działań prawnych, organizacyjnych i technicznych, logicznie uporządkowanych. Ich celem jest zabezpieczenie człowieka przed szkodliwym oddziaływaniem materialnego środowiska pracy, a w szczególności zabezpieczenia przed wypadkami i chorobami zawodowymi.

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy – deklaracja organizacji dotycząca jej intencji i zasad odnoszących się do ogólnych efektów działalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określająca ramy do działania i ustalenia celów organizacji dotyczących zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy [1].

Audit Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy – systematyczne i niezależne badanie, mające na celu określenie, czy działania podejmowane w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oraz osiągnięte rezultaty odpowiadają planowanym ustaleniom i czy te ustalenia zostały skutecznie wdrożone oraz czy są odpowiednie do realizacji polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, a także do osiągnięcia celów organizacji w tym zakresie [1].

Ciągłe doskonalenie Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy – proces usprawniania systemu zarządzania, w celu osiągnięcia poprawy wszystkich działań związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, zgodnie z określoną polityką bezpieczeństwa i higieny pracy danej organizacji [1].

Skuteczność Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy – jego zdolność do osiągania wytyczonych celów; gdy jego funkcjonowanie wiąże się z poprawą warunków BHP. Wymiernym tego efektem jest zmniejszenie liczby wypadków przy pracy i chorób zawodowych [9].

Ryzyko - kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji związanych z tym zdarzeniem. [1]

Ryzyko zawodowe - prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych, w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.[1]

Ocena ryzyka – proces analizowania ryzyka i wyznaczania dopuszczalności ryzyka.[1]

Zagrożenie – stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę.[1]

Identyfikacja zagrożenia – proces rozpoznawania tego, czy zagrożenie istnieje oraz określania jego charakterystyk.[1].

Czynniki niebezpieczne – czynniki, których oddziaływanie na pracującego może prowadzić do urazu.[3]

Czynniki szkodliwe – czynniki, których oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do schorzenia.

Czynniki uciążliwe – czynniki, których oddziaływanie na pracującego może spowodować złe samopoczucie lub nadmierne zmęczenie nie powodując trwałego pogorszenia zdrowia.

Wypadek przy pracy – nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą.[3]

Wypadek ciężki – wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie kalectwo lub choroba nieuleczalna, a także choroba zagrażająca życiu, powodująca niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, poważne oszpecenie lub zniekształcenie ciała.[2]

Wypadek lekki – wypadek, którego skutki zdrowotne są odwracalne.[2]

Zdarzenie potencjalnie wypadkowe – zdarzenie, które mogło spowodować stratę [4].

Strata – możliwe do uniknięcia zniszczenie lub uszkodzenie czegokolwiek [4].

Choroba zawodowa – choroba spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy i umieszczona w wykazie chorób zawodowych [4].

Katastrofa – zdarzenie uniemożliwiające normalne czynności produkcyjne lub świadczenie usług wymagające natychmiastowego wprowadzenia zmiany systemu zarządzania (zespół kryzysowy) oraz awaryjnego trybu pracy (plan na wypadek katastrofy) ze względu na grożące poważne, nieodwracalne konsekwencje [4].

Istota zarządzania bezpieczeństwem pracy

Istota ZBP sięga swymi korzeniami istoty ogólnego zarządzania, które charakteryzują dwie poniższe, wzajemnie uzupełniające się, definicje:

Zarządzanie – zestaw działań (obejmujący planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, przewodzenie, tj. kierowanie ludźmi, i kontrolowanie) skierowanych na zasoby organizacji (ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne) i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny i skuteczny [5].

Zarządzanie jest działalnością kierowniczą polegającą na ustalaniu celów i powodowaniu ich realizacji dzięki wykorzystaniu przez organizację zasobów, procesów i informacji w istniejących warunkach zewnętrznych jej działania (prawnych, społecznych, ekonomicznych itp.) w sposób sprawny i skuteczny oraz zgodny ze społeczną racjonalnością działań gospodarczych [6].

ZBP obejmuje te aspekty ogólnego zarządzania, które związane są z rozwijaniem i realizowaniem polityki bezpieczeństwa pracy. To zbiór podejmowanych działań przez kierownictwo przedsiębiorstwa. Ich celem jest redukcja ryzyka utraty życia lub zdrowia do akceptowalnego poziomu z punktu widzenia obowiązującego prawa, ekonomii i etyki.

ZBP to w głównej mierze działalność praktyczna, czerpiąca i wykorzystująca wiedzę z zakresu wielu nauk m.in. zarządzania, fizjologii, medycyny, psychologii, socjologii, niezawodności. Ogromnego postępu dokonano w konsekwencji skoncentrowania się na wprowadzaniu do ZB różnych procedur psychologicznych stymulujących ostrożne postępowanie pracowników i nakłaniających do niepodejmowania ryzyka. Wszystko to doprowadziło do ostrożnego sformułowania najpierw hasła „zero wypadków” oznaczającego wiarę w możliwość bezwypadkowej pracy, a następnie do przepracowania bez wypadku w zakładzie przez tydzień, miesiąc czy rok [8].

W ogólnym znaczeniu ZB obejmuje takie czynności jak:

Przez długi okres czasu BP wiązano z rodzajem i stanem wyposażenia, techniką oraz poziomem dopasowania warunków pracy do możliwości psychofizycznych człowieka. Stosunkowo niedawno stwierdzono, że decydujący wpływ na poziom wypadkowości wywierają niebezpieczne zachowania podejmowane przez pracowników. Przyjmowane przez nich postawy uzależnione są od wielu czynników, m.in. od posiadanych kwalifikacji i doświadczenia zawodowego, kultury pracy i akceptowanych wzorców zachowania, cech osobowościowych czy przykładanej wagi do problematyki BHP w zakładzie pracy. Czynniki akceptowanych wzorców zachowania oraz motywacja do organizowania bezpiecznych warunków pracy stanowią kulturę bezpieczeństwa, której tworzenie uchodzi za jeden z głównych celów zarządzania.

Kluczowe obszary zarządzania bezpieczeństwem pracy

Ergonomia

Ergonomia to nauka o dostosowaniu narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii, materialnego środowiska pracy i życia oraz przedmiotów powszechnego użytku do wymogów fizycznych i psychicznych człowieka [13]. Dostosowanie to oznacza dążenie do możliwie wysokiej sprawności człowieka, do eliminowania wszelkich zagrożeń zdrowia oraz do optymalnego ukształtowania biologicznego kosztu wykonania pracy. Przystosowanie maszyn, stanowisk pracy i materialnego środowiska pracy powinno mieć miejsce już w fazie projektowania stanowiska pracy, urządzeń, pomieszczeń, wreszcie nowo powstających obiektów przemysłowych, aby przy możliwie najmniejszym obciążeniu pracownika zapewniały możliwie największą wydajność.

Ergonomia jako dyscyplina naukowa cechuje się interdyscyplinarnością, ponieważ wiąże w sobie osiągnięcia wielu innych gałęzi nauk, między innymi: fizjologii pracy, medycyny pracy, psychologii pracy, socjologii pracy, organizacji pracy, antropologii, nauk technicznych.

W ergonomii można wyróżnić trzy zasadnicze kierunki działalności [13]:

Ergonomia koncepcyjna zajmuje się wdrażaniem przesłanek ergonomicznych już w fazie projektowania. Badania prowadzone w jej ramach mają charakter badań podstawowych, a dominującą procedurą badawczą jest eksperyment. Do tego właśnie kierunku działalności ergonomicznej należy przyszłość choćby dlatego, że łatwiej wprowadzić wymogi ergonomiczne do koncepcji projektu, niż korygować jego praktyczny rezultat. Rozwój techniki musi być nieuchronnie powiązany z zastosowaniem metod ergonomii koncepcyjnej.

Ergonomia korekcyjna zajmuje się analizą i ewentualnym korygowaniem już istniejących stanowisk pracy, narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii, pomieszczeń z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwości pracowników oraz formułowaniem zaleceń mających na celu polepszenie warunków pracy, zredukowanie lub eliminowanie istniejących zagrożeń i obciążeń oraz poprawę wydajności i jakości pracy. Działalność korekcyjna ma jednak swoje naturalne granice podyktowane możliwościami technicznymi i względami ekonomicznymi. Tak rozumiana ergonomia korekcyjna stanowi dziedzinę badań stosowanych. Istnieje tutaj możliwość zrezygnowania z pogłębionej analizy, gdyż przy układzie człowiek – praca wystarcza kierowanie się zdrowym rozsądkiem.

Poniższy rysunek obrazuje problem zależności pomiędzy badaniami podstawowymi, badaniami stosowanymi i zastosowaniami ergonomii z jednej strony, ergonomią korekcyjną i koncepcyjną z drugiej strony oraz ergonomią warunków pracy i ergonomią wyrobów.

Rys.1. Zależność pomiędzy formami badań a kierunkami realizacji przedsięwzięć ergonomicznych [13].



Przedmiotem zainteresowań ergonomii warunków pracy są głównej mierze: pomiary i standardy wysiłku fizycznego i psychicznego, doskonalenie warunków środowiska materialnego, badania nad monotonią i monotypowością pracy, stosowanie wskazań antropometrii w organizacji stanowisk pracy, ergonomia informacyjna.

Do najważniejszych praktycznych zagadnień ergonomii należą [4]:

Polskie prawodawstwo zobowiązuje do spełnienia przepisów BHP, natomiast nie nakazuje stosowania rozwiązań optymalnych. Egzekwowanie wymagań przez organy nadzoru na podstawie zapisów dobrowolnych norm napotyka na trudności formalne. Nikt nie może występować o coś, co nie jest nakazane, a jedynie zalecane. W praktyce znaczna część norm ergonomicznych pozostaje w dalszym ciągu normami dobrowolnego stosowania. Wdrażanie ich w życie jest najczęściej wynikiem praw wolnego rynku, czego wyrazem jest wdrażanie w organizacjach SZBP. W tym systemie normy zawierające wskazania ergonomii powinny być uwzględniane na wszystkich stanowiskach pracy w organizacji, a przede wszystkim w procesie analizy ryzyka zawodowego oraz w programie doskonalenia SZBP.

Rys. 2. Schemat powiązania ergonomii z jakością, bezpieczeństwem pracy i ochroną środowiska. Źródło [7].



Uzyskanie efektu ciągłej poprawy SZBP - i co za tym idzie ZSZJŚiBP - nie jest możliwe bez stosowania ergonomicznych rozwiązań w działaniach zapobiegawczych i korygujących. Wykorzystując zasady ergonomii kształtuje się dwa istotne elementy działalności przedsiębiorstwa. Pierwszym z nich jest wyrób zaś drugim środowisko pracy, w którym wyrób powstaje. Schemat powiązania ergonomii z jakością, bezpieczeństwem pracy i ochroną środowiska przedstawia rysunek nr 2.

Ocena ryzyka zawodowego

Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy pracodawca jest obowiązany dokonywać oceny ryzyka zawodowego występującego na poszczególnych stanowiskach w jego zakładzie pracy, informować każdego pracownika o poziomie tego ryzyka na stanowisku oraz wskazywać na środki ograniczające poziom zagrożeń występujących w zakładzie. Obowiązek ten jest całkowicie zgodny z dyrektywami Unii Europejskiej. Zgodnie z nimi pracodawca powinien dokonać oceny ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu podczas pracy oraz powinien oceniać wielkość ryzyka występującego na poszczególnych stanowiskach pracy.

Ocena ryzyka zawodowego służy szczegółowej analizie procesu pracy, która ma na celu wykrycie zagrożeń rzeczywistych i potencjalnych, ich analizę oraz wprowadzenie środków poprawiających warunki pracy i ograniczających szkodliwy wpływ procesu pracy na pracownika, a tym samym prewencję wypadkową i poprawę warunków pracy. Wszystko to prowadzi do zwiększenia efektywności pracy i obniżenia kosztów funkcjonowania organizacji. Właściwe warunki pracy, przystosowanie stanowiska pracy do fizjologicznych potrzeb pracownika, ograniczenie wpływu na pracownika czynników szkodliwych i niebezpiecznych podnoszą wydajność pracy, ograniczają liczbę dni niezdolności do pracy spowodowanych złymi warunkami pracy oraz wypadkami przy pracy.

Proces oceny ryzyka zawodowego składa się z czterech zasadniczych etapów [15]:


Zebranie informacji potrzebnych do oceny ryzyka zawodowego

W szczególności wykorzystywane są informacje dotyczące [15]:


Identyfikacja zagrożeń

Do identyfikacji zagrożeń przydatna jest przede wszystkim dotychczasowa wiedza i doświadczenie na temat zagrożeń występujących na analizowanym stanowisku.

Typowe działania identyfikacji zagrożeń to:


Zagrożenia identyfikować można stosując Metodę List Kontrolnych, które mogą być opracowywane z wykorzystaniem wykazów czynników szkodliwych i/lub niebezpiecznych, zawartych w obowiązujących przepisach i normach. W niektórych przypadkach może się okazać potrzebne przyjęcie bardziej zaawansowanych metod identyfikacji zagrożeń [15].

Oszacowanie ryzyka zawodowego

Pomocnym narzędziem, pozwalającym szacować ryzyko zawodowe są opracowane w tym celu i wciąż udoskonalane metody oceny ryzyka. Dobór metody jest ściśle uzależniony od rodzaju ocenianego procesu produkcyjnego, rodzaju zagrożeń i specyfiki procesu pracy. Do najpopularniejszych metod należą: metoda klasyczna (w skali trój i pięciostopniowej), Metoda List Kontrolnych, Risk Score, HAZOP, FMEA, ETA, FTA.

Dobierając metodę należy brać pod uwagę następujące kryteria [14]:


Niejednokrotnie oceny ryzyka zawodowego dokonuje się przy użyciu kilku metod. W takim przypadku do oceny końcowej należy przyjąć najbardziej niekorzystny wynik poszczególnych ocen ryzyka zawodowego [14].

Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego

Dopuszczalność ryzyka zawodowego można zazwyczaj wyznaczyć bezpośrednio na podstawie jego oszacowania. Podstawowym kryterium dopuszczalności ryzyka zawodowego są wymagania obowiązujących przepisów prawnych i innych dokumentów normatywnych.. W przypadku braku odpowiednich wymagań przepisów prawnych i innych w określonych obszarach, zaleca się aby organizacje ustalały własne kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego z uwzględnieniem opinii ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, własnych doświadczeń oraz opinii pracowników. Dążąc do poprawy warunków pracy organizacje mogą również ustalać własne kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego, oparte o wymagania wyższe od wymagań przepisów prawnych i innych dokumentów normatywnych [15].

Działania wynikające z oceny ryzyka zawodowego

Wyniki oceny ryzyka zawodowego stanowią podstawę planowania działań korygujących i zapobiegawczych na stanowiskach pracy. Celem tych działań jest znalezienie rozwiązań eliminujących zagrożenia występujące na stanowisku pracy. Każdy czynnik szkodliwy, niebezpieczny czy uciążliwy w miarę możliwości i potrzeb powinien być eliminowany ze środowiska pracy. W pierwszej kolejności powinny być eliminowane czynniki stwarzające wysokie zagrożenie wypadkowe, czynniki o przekroczonych dopuszczalnych wartościach NDN oraz NDS.

W celu eliminacji lub ograniczenia zagrożeń i związanego z nimi ryzyka zawodowego, zaleca się stosować środki ochronne w następującej kolejności [15]:


Po zrealizowaniu zaplanowanych działań należy przeprowadzić kolejną ocenę ryzyka zawodowego, umożliwiającą sprawdzenie ich skuteczności. Kolejne oceny nie wymagają zebrania informacji o procesie technologicznym i procesie pracy oraz ponownego określania czynników szkodliwych i niebezpiecznych środowiska pracy. Jednak wprowadzenie zmian w procesie technologicznym, zmian konstrukcyjnych urządzeń oraz zmian w procesie użytkowania pomieszczeń powoduje konieczność przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego analogicznie do pierwszej oceny [14].

Przeciwdziałanie wypadkom

Cele badania wypadków

Wypadki przy pracy są skutkiem podejmowanych niebezpiecznych zachowań, błędów i zaniedbań do jakich dochodzi w organizacji. Stanowią dla poszkodowanych, poprzez doznany uszczerbek na zdrowiu i ograniczenie możliwości zarobkowania, drastyczną przyczynę pogorszenia się jakości ich życia, przyczyniając się w ten sposób do spowolnienia lub zatrzymania ich osobistego rozwoju. Zaś pracodawcom wypadki przysparzają sporych kosztów związanych między innymi z wypłacaniem odszkodowań, absencją wypadkową, zniszczonym mieniem, przestojami w produkcji, uszczerbkiem w wizerunku itp. Stąd wypadki stały się przedmiotem licznych badań i działań w celu prewencji i profilaktyki wypadkowej, gdzie wyróżnia się dwie procedury w dziedzinie przeciwdziałania wypadkom [2]:



Przyczyny i okoliczności wypadków [2]

Wypadki są zdarzeniami złożonymi. Ich powstanie jest wynikiem kombinacji zdarzeń technicznych, środowiskowych, ludzkich i organizacyjnych. Poszczególne sekwencje składające się na zdarzenie wypadkowe, występują w różnej kolejności i w rozmaitych układach. Dlatego też w przyczynowo – skutkowym wyjaśnianiu powstawania wypadków niezbędne jest wyróżnienie niezgodności z obowiązującymi standardami dotyczącymi:


Obrażenie wypadkowe jest wynikiem kolejno następujących po sobie, przyczynowo powiązanych zdarzeń, z których każde jest skutkiem zdarzenia poprzedniego i przyczyną zdarzenia przyszłego. Przeprowadzając analizę zdarzeń poprzedzających wypadek oraz związki przyczynowe zachodzące między nimi, można wyodrębnić wiele różnych przyczyn wypadków uszeregowanych według kolejności ich występowania. Poszczególne wydarzenia uszeregowane są w łańcuch, którego zakończeniem jest wypadek. Układ łańcuchowy tworzy zestaw przyczyn wypadku, wśród których można wyróżnić:



Obok przyczyn, których właściwością jest działanie lub czynne zainicjowanie powstania niebezpiecznych zmian w wyjaśnianiu powstawania wypadków, wyróżnia się również tzw. okoliczności wypadku. Są nimi warunki, środowisko lub cechy przedmiotów oraz ludzi, które sprzyjają lub umożliwiają występowanie przyczyn wypadków.

Proces ustalania przyczyn i okoliczności wypadku składa się zasadniczo z trzech następujących części:




Profilaktyka wypadkowa

Zadaniem profilaktyki wypadkowej jest wszczęcie działań celem przeciwdziałania występowaniu wypadków oraz redukowanie ciężkości ich następstw. Projektowanie działań profilaktycznych następuje dopiero po wystąpieniu zdarzenia wypadkowego i zidentyfikowaniu jego przyczyny oraz po ewentualnym wcześniejszym zbadaniu działań potencjalnie wypadkowych. Projektom tym służą też metody scenariuszowe symulowania skutków popełnianych błędów zdolnych do wywołania zdarzeń niebezpiecznych.

Działaniom profilaktycznym można nadawać formę i rangę zakładowego programu blokady zidentyfikowanej przyczyny wypadku, gdzie wszystkie poczynania w tym zakresie powinny być udokumentowane. Skuteczność takiego programu jest uzależniona od stopnia realizacji wytyczonych mierzalnych celów, zastosowania specjalistycznych metod badania wypadków takich jak metoda MORT czy SCAT oraz wykorzystania wskaźników ilościowych i jakościowych. Jeśli pomimo przeprowadzonego programu zdarzenia wypadkowe powstają nadal inicjowane tą samą przyczyną, to można wyprowadzić wniosek podważający trafność rozpoznania przyczyny, poprawność projektu działań profilaktycznych i ich stosowalność.

W zakresie profilaktyki wypadkowej można wyszczególnić następujące przedsięwzięcia [8]:


Szczególną zdolność do eliminowania źródeł zagrożeń inicjujących zdarzenia wypadkowe mają działania profilaktyczne ustrukturalizowane w ramach Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Pracy, a to dzięki systemowym zmianom struktury organizacyjnej, celów, procedur, motywacji i zakresów czynności. Tytułem przykładu można przywołać wprowadzenie cotygodniowego przeglądu wyposażenia lub wprowadzenie nowego programu szkolenia i uświadamiania personelu.

Przystępując do projektowania działań profilaktycznych zwykle mamy już ofiarę wypadku przy pracy lub, co gorsze, jego ofiary. Oznacza to, że pełnowartościowe zarządzanie bezpieczeństwem pracy jest niemożliwe przy skupianiu się wyłącznie na badaniu wypadków urazowych. Koniecznym staje się badanie wszystkich zdarzeń łącznie z tymi potencjalnie wypadkowymi.

Zdarzenia potencjalnie wypadkowe stanowią najtańszy sposób uczenia się i poprawiania systemu prewencji, gdy łut szczęścia sprawia, że zdarzenie wypadkowe, które mogło spowodować straty, strat takich nie spowodowało [4].



komentarze

wszystko pięknie tylko plis przypisy nawet niekonkretne strony ale pozycje literatury czy strony internetowe jeszcze raz plis!!!

skomentowano: 2010-11-15 21:05:02 przez: gienekd@wp.pl

Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.